Trong bối kinh tế – xã hội có nhiều biến động, nguồn nhân lực có trình độ và tay nghề cao đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy sự phát triển của một quốc gia. Tuy nhiên, hiện tượng “chảy máu chất xám” đang làm đảo lộn cơ cấu nhân lực, gây ra những tác động tiêu cực có thể ảnh hưởng đến bền vững của đất nước. Vậy chảy máu chất xám là gì? Cùng tìm hiểu với JobsGO qua bài viết này bạn nhé.
Chảy máu chất xám (brain drain) chỉ sự di cư của lực lượng lao động có trình độ và kỹ thuật cao từ các nước nghèo sang các nước giàu. Điều này xuất phát từ việc những người có năng lực chuyên môn hoặc đào tạo tốt thường lựa chọn sinh sống tại các nước phát triển, nơi họ có cơ hội kiếm tiền và hưởng phúc lợi tốt hơn, cũng như khả năng thăng tiến cao hơn dựa trên trình độ của họ.
Chảy máu chất xám là gì?
Khái niệm chảy máu chất xám không chỉ liên quan đến di cư địa lý, mà còn ám chỉ việc ra đi của nhân tài quan trọng từ một doanh nghiệp hoặc ngành nghề sang một đơn vị khác. Điều này có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển và thành công của doanh nghiệp.
Hiện tượng chảy máu chất xám là một vấn đề toàn cầu, xuất hiện đặc biệt nhiều tại các nước đang phát triển, nhưng cũng có tác động tại các quốc gia phát triển, gây ảnh hưởng không tốt đến nền kinh tế chung trên thế giới. Chính phủ của nhiều quốc gia đã, đang triển khai các biện pháp nhằm kiểm soát hiện tượng này và thu hút nguồn nhân lực quay trở lại thông qua nhiều cách khác nhau.
2. Biểu hiện của chảy máu chất xám
Chảy máu chất xám có nhiều biểu hiện khác nhau tùy theo đặc điểm kinh tế, văn hóa và xã hội của từng quốc gia. Chẳng hạn như:
Chuyển đổi công việc ra nước ngoài vì lương cao: Những cá nhân tài năng có khả năng và được đào tạo chính thức, hiện đang làm việc cho các cơ quan chính phủ hoặc công ty nhà nước, chuyển sang làm việc cho các doanh nghiệp nước ngoài, bao gồm cả các công ty 100% vốn nước ngoài. Nguyên nhân chính đằng sau là khả năng nhận được mức lương cao hơn ở nước ngoài.
Làm việc bán thời gian cho các đơn vị nước ngoài: Một số quan chức làm việc tại các viện nghiên cứu, trung tâm hoặc cơ quan chính phủ thường làm việc bán thời gian cho các tổ chức hoặc công ty nước ngoài, trong khi vẫn giữ vị trí chính thức của họ.
Chảy máu chất xám trong sinh viên và tốt nghiệp sinh: Chảy máu chất xám cũng ảnh hưởng đến sinh viên. Nhiều sinh viên xuất sắc sau khi tốt nghiệp từ chối làm việc tại các cơ quan chính phủ, trung tâm nghiên cứu hoặc ở lại trường sau khi tốt nghiệp. Thay vào đó, họ chọn du học hoặc không quay trở lại sau khi học ở nước ngoài.
Chuyên gia ở lại nước ngoài sau khi được đào tạo: Một số chuyên gia làm việc tại các cơ quan khoa học được cử đi học tập hoặc công tác ở nước ngoài, nhưng sau đó ở lại nước đó làm việc theo chuyên môn đã được đào tạo.
Giảm chất xám: Vấn đề suy giảm chất xám hoặc mất dần chất xám cũng được xem là một phần của chảy máu chất xám. Điều này xảy ra khi những người đã được đào tạo ở nước ngoài nhưng lại không làm việc trong lĩnh vực đó hoặc khi tốt nghiệp không tìm thấy việc làm liên quan trực tiếp đến chuyên môn của họ.
Biểu hiện của chảy máu chất xám
3. Thực trạng vấn đề chảy máu chất xám ở Việt Nam
Hiện nay, chảy máu chất xám là thực trạng đáng báo động tại Việt Nam. Nó diễn ra không chỉ ở học sinh, sinh viên mà còn tại các doanh nghiệp, cơ quan nhà nước. Cụ thể như sau:
3.1 Chảy máu chất xám ở học sinh, sinh viên
Dữ liệu từ Cục Hợp tác Quốc tế, Bộ GD&ĐT cho thấy có khoảng 190.000 học sinh Việt đang du học ở nước ngoài. Các quốc gia phổ biến bao gồm du học Úc (30.000), du học Mỹ (29.000), du học Canada (21.000), du học Anh (12.000), Trung Quốc (11.000). Mặc dù số lượng du học sinh giảm so với năm trước, Việt Nam vẫn nằm trong top đầu về số lượng du học sinh tại các quốc gia như Trung Quốc, Ấn Độ, Hàn Quốc và Canada.
Trào lưu du học không chỉ ảnh hưởng đến học sinh tốt nghiệp THPT hoặc có nhu cầu học cao học, mà còn lan rộng tới học sinh THPT. Một số trường chuyên nổi tiếng cũng gặp tình trạng “mất” từ 1 – 2 lớp cuối cấp mỗi năm.
Tình trạng học xong không trở về Việt Nam sau khi du học ngày càng tăng. Khoảng 70% du học sinh không muốn trở về. Điều này ảnh hưởng nghiêm trọng đến nguồn nhân lực chất lượng của Việt Nam.
Có thể thấy, chất lượng nguồn nhân lực Việt Nam đang đứng trước nguy cơ “chảy máu”. Dù có học bổng hay tự túc, số lượng du học sinh quay trở về Việt Nam sau khi học rất ít. Sự thất thoát nguồn nhân lực chất lượng cao đang ở mức báo động, cần sự quan tâm và giải pháp hữu ích từ phía chính phủ, xã hội.
3.2 Chảy máu chất xám trong doanh nghiệp, cơ quan nhà nước
Hiện nay, tại các doanh nghiệp Nhà nước đang có xu hướng chuyển nhân công từ khu vực Nhà nước sang tư nhân và đầu tư nước ngoài, đặc biệt là khi vốn đầu tư nước ngoài chiếm trên 51%. Mặc dù lao động tư nhân có thu nhập thấp hơn, nhưng lại cao hơn với các vị trí lãnh đạo, người tay nghề. Điều này gây lo ngại về thiếu nguồn nhân lực quản lý trong Nhà nước.
Thực trạng vấn đề chảy máu chất xám ở Việt Nam
Trong Nhà nước, thay đổi công việc diễn ra chủ yếu trong nội bộ doanh nghiệp Nhà nước và đơn vị quản lý. Ngành dịch vụ, thương nghiệp và xây dựng có tỷ lệ lao động thay đổi cao. Nhiều lao động muốn chuyển đổi đến tư nhân và khu vực tư nhân.
Việc thăng tiến, tăng thu nhập đối với doanh nghiệp Nhà nước, doanh nghiệp nước ngoài và cơ quan Nhà nước đang được quan tâm. Tuy nhiên, thực tế thăng tiến khó khăn và mức lương thấp khiến người tài chọn làm việc ở tư nhân hoặc đầu tư nước ngoài.
Tình trạng chảy máu chất xám ở Việt Nam đã kéo dài suốt nhiều năm với mức độ ngày càng đáng lo ngại. Có một số nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này.
Thứ nhất, quá trình hội nhập quốc tế và tham gia vào các tổ chức như WTO, ASEAN đã mở cửa cơ hội cho việc chuyển dịch lao động giữa các quốc gia. Người lao động Việt Nam có xu hướng ra nước ngoài làm việc và khá nhiều người không trở về quê hương.
Thứ hai, mặc dù có chính sách hô hào thu hút nhân tài trở về, song thực tế lại không đáp ứng được mong đợi. Nhiều cán bộ sau khi hoàn thành đào tạo tiến sĩ trở về bị bố trí vào vị trí không phù hợp, thậm chí không tương xứng với trình độ.
Thứ ba, mức lương và đãi ngộ tại Việt Nam thường không hấp dẫn đối với những người trí thức trẻ. Mức lương tối thiểu tại Việt Nam thấp hơn nhiều so với các nước trong khu vực và thường không đủ để đảm bảo cuộc sống tốt cho họ.
Thứ tư, sự phát triển kém của khoa học công nghệ cản trở việc nghiên cứu và phát triển của các trí thức trẻ. Nhiều người không có điều kiện để nghiên cứu ở Việt Nam và buộc phải đi học tập, làm việc ở nước ngoài.
Thứ năm, hệ thống giáo dục chưa đủ chất lượng để đáp ứng nhu cầu học tập của sinh viên, một số người có quan điểm rằng chỉ có đi du học mới có cơ hội học tập tốt và đạt được thành công.
Hiện tượng chảy máu chất xám đang tạo ra những hệ lụy đáng lo ngại đối với tương lai phát triển kinh tế của đất nước. Cụ thể nó gây ra:
Thiếu thuế và nguồn tài chính: Sự di cư của các nhân viên có trình độ cao, nhất là các chuyên gia và doanh nhân triển vọng có thể gây mất mát nguồn thuế cho quốc gia. Không chỉ vậy, việc mất đi những cá nhân đó còn ảnh hưởng đến nguồn tài chính của chính phủ.
Mất cơ hội doanh nghiệp và khởi nghiệp: Sự ra đi của những tài năng tiềm năng trong tương lai có thể dẫn đến sự thiếu hụt các doanh nhân trẻ, gây khó khăn cho sự phát triển của các ngành công nghiệp và doanh nghiệp mới nổi.
Thiếu nguồn lao động chất lượng và tay nghề cao: Việc mất đi các nhân viên có trình độ và kỹ năng cao có thể dẫn đến sự thiếu hụt nhân lực quan trọng, đặc biệt là trong các ngành công nghiệp cần tay nghề cao.
Sự mất niềm tin vào nền kinh tế: Hiện tượng di cư có thể gây sự mất niềm tin vào nền kinh tế của quốc gia, khiến người dân có xu hướng muốn rời đi thay vì ở lại, tạo sự bất ổn và không chắc chắn trong môi trường kinh doanh.
Thiếu ý tưởng sáng tạo: Những cá nhân giỏi thường đóng góp nhiều vào việc tạo ra ý tưởng sáng tạo và đổi mới. Sự ra đi của họ có thể dẫn đến sự mất mát các ý tưởng quan trọng cho sự phát triển kinh tế.
Mất đầu tư giáo dục: Quá trình đào tạo nhân lực có trình độ cao đòi hỏi đầu tư lớn từ phía chính phủ. Sự ra đi của những cá nhân được đào tạo tại quốc gia dẫn đến việc mất đi mức đầu tư này.
Thiếu dịch vụ giáo dục và y tế: Mất mát nhân sự giỏi trong các lĩnh vực quan trọng như giáo dục và y tế có thể gây thiếu hụt dịch vụ quan trọng cho xã hội, ảnh hưởng tới sức khỏe và sự phát triển của tương lai.
6. Giải pháp khắc phục tình trạng chảy máu chất xám
Để giải quyết tình trạng chảy máu chất xám ở Việt Nam, chúng ta cần thực hiện các chiến lược mạnh mẽ:
6.1 Với chính phủ
Nâng cao chất lượng đào tạo trong nước: Cần cải thiện chất lượng giáo dục và đào tạo để giảm số người đi du học ra nước ngoài.
Chính sách đãi ngộ và mức lương hấp dẫn: Tạo môi trường làm việc và điều kiện tương đương với nước ngoài để hấp dẫn nhân tài quay trở lại. Điều này có thể thúc đẩy tâm lý gắn bó với quê hương.
Chiến lược giữ chân người tài: Phải tập trung vào việc thu hút, tuyển dụng, hội nhập, cộng tác với người tài, xác định rõ tiêu chí nhận diện nhân viên giỏi cần giữ và đưa ra các chính sách phù hợp.
Đổi mới chính sách tiền lương: Đảm bảo chế độ hưởng thụ thỏa đáng và công bằng để giữ chân nhân tài.
Quy định về làm việc ở nước ngoài: Đặt ra quy định rõ ràng về đối tượng không được phép làm việc ở nước ngoài nếu không có sự đồng ý của cơ quan có thẩm quyền.
Liên lạc và kêu gọi hướng về Tổ quốc: Chính phủ cần xây dựng các chính sách thúc đẩy liên lạc giữa người đi xa với quê hương, tạo niềm tự hào về đất nước.
Hợp tác nghiên cứu với các nước phát triển: Ưu tiên xây dựng mô hình tập trung nghiên cứu cấp cao, hợp tác với các nước phát triển để đưa công nghệ tiên tiến về sử dụng trong nghiên cứu của Việt Nam.
Xây dựng đề án hỗ trợ cán bộ có trình độ cao: Đặt năng lực và khả năng của cán bộ lên hàng đầu, đảm bảo họ được đánh giá đúng đắn và nhận được trợ cấp, hỗ trợ xứng đáng.
Chấp hành cam kết và quy định pháp lý: Thiết lập các quy định và chế tài xử phạt đối với những du học sinh vi phạm như sử dụng ngân sách Nhà nước để học rồi ở lại nước ngoài; áp dụng ràng buộc pháp lý như cam kết trở về sau khi du học.
Đầu tư vào giáo dục mới: Xây dựng các trường đại học, cao đẳng, trường dạy nghề với cơ sở vật chất hiện đại và các chương trình đào tạo tiên tiến, liên kết với các trường đại học uy tín thế giới.
Tạo môi trường học tập và làm việc thuận lợi: Tạo ra môi trường học tập và làm việc phù hợp với chuyên ngành, khuyến khích tính sáng tạo và tối ưu hóa hiệu suất làm việc.
Kết nối với doanh nghiệp: Tạo liên kết mạnh mẽ giữa trường học và doanh nghiệp, đào tạo theo nhu cầu thị trường để đảm bảo sinh viên được học những kiến thức thực tế, có khả năng làm việc ngay sau tốt nghiệp.
6.3 Với doanh nghiệp
Xác định tiêu chí đánh giá: Cần thiết lập tiêu chí định tính và định lượng để nhận diện nhân viên giỏi, từ đó xác định các yếu tố quyết định trong việc giữ chân họ.
Chính sách lương bổng và phúc lợi: Doanh nghiệp nên thiết lập chính sách lương bổng phù hợp với năng lực và đóng góp của nhân viên như cơ hội học tập, tăng cường kiến thức, tặng cổ phiếu, bằng khen và tăng lương.
Phân quyền và khuyến khích độc lập: Hỗ trợ người tài bằng cách phân quyền mạnh mẽ hơn, khuyến khích họ ra quyết định và tự chịu trách nhiệm.
Tạo môi trường làm việc thân thiện: Xây dựng môi trường làm việc thân thiện để người tài có cơ hội phát triển những kỹ năng họ học được ở nước ngoài.
Phát triển kỹ năng nghề nghiệp: Cung cấp khả năng phát triển kỹ năng nghề nghiệp cho nhân viên, điều chỉnh vị trí công việc phù hợp với trình độ và khả năng của họ.
Như vậy, qua bài viết trên của JobsGO, chắc hẳn các bạn đã hiểu rõ “chảy máu chất xám là gì?” rồi phải không? Bây giờ và trong tương lai, vấn đề chảy máu chất xám cần phải được xem xét và giải quyết một cách toàn diện.
Hồng Nguyễn
