“PTSD là gì?” – đây là câu hỏi được nhiều người quan tâm khi tìm hiểu về sức khỏe tâm thần. PTSD hay rối loạn stress sau sang chấn là tình trạng tâm lý nghiêm trọng, xuất hiện sau khi một người trải qua hoặc chứng kiến các sự kiện gây tổn thương như tai nạn, thiên tai, bạo lực hay mất mát người thân. Hiểu rõ về căn bệnh này không chỉ giúp người bệnh sớm nhận ra các dấu hiệu mà còn là bước đầu tiên trong hành trình phục hồi.
PTSD (Post-Traumatic Stress Disorder) là chứng rối loạn căng thẳng sau sang chấn, một bệnh tâm lý xảy ra sau khi trải qua hoặc chứng kiến một sự kiện gây tổn thương về thể chất hoặc tinh thần nghiêm trọng. Những người mắc PTSD thường có các triệu chứng dai dẳng như ám ảnh, cảm giác tái hiện sự kiện kinh hoàng và né tránh những gì gợi nhớ đến sự cố đó.
Căn bệnh này rất thường gặp ở những cựu quân nhân, do đó, bệnh PTSD còn được gọi là “hội chứng mệt mỏi sau chiến tranh” (Battle fatigue syndrome) hay “sốc vỏ đạn” (shell shock).
PTSD là bệnh gì?
2. Các Dấu Hiệu Nhận Biết PTSD
Triệu chứng của PTSD thường bắt đầu trong vòng ba tháng đầu tiên sau khi xảy ra sự kiện đau thương. Các triệu chứng của PTSD thường được chia thành 4 nhóm chính:
2.1 Ký Ức Xâm Nhập
Ký ức xâm nhập trong PTSD thể hiện như những đợt sóng không mời mà đến, cuốn người bệnh trở lại khoảnh khắc sang chấn một cách sống động và không kiểm soát được. Những hồi ức này không đơn thuần chỉ là những suy nghĩ thoáng qua, mà chúng còn kèm theo cảm giác như đang tái trải nghiệm sự kiện trong thời gian thực, với đầy đủ cảm xúc và phản ứng sinh lý.
Người bệnh có thể bất ngờ thấy mình đổ mồ hôi, tim đập nhanh hoặc run rẩy khi một kích thích nào đó – có thể là một mùi hương, một âm thanh hay thậm chí một cảnh tượng bình thường – bỗng kích hoạt những ký ức đau buồn. Ban đêm, những cơn ác mộng lặp đi lặp lại có thể khiến giấc ngủ trở thành nỗi ám ảnh, làm gián đoạn chu kỳ nghỉ ngơi tự nhiên của cơ thể.
2.2 Né Tránh
Khi đối mặt với PTSD, người bệnh thường có các hành vi né tránh như một cơ chế tự vệ tự nhiên của tâm trí. Họ có thể chủ động tránh xa những địa điểm, hoạt động hay thậm chí những cuộc trò chuyện có khả năng gợi nhớ về sang chấn.
Ví dụ, một người từng gặp tai nạn giao thông có thể từ chối lái xe hoặc đi trên những con đường quen thuộc. Không chỉ né tránh về mặt hành vi, họ còn cố gắng đè nén những suy nghĩ và cảm xúc liên quan đến sự kiện đau buồn, dẫn đến việc thu mình, xa lánh những mối quan hệ xã hội trước đây.
2.3 Nhạy Cảm
Tình trạng nhạy cảm quá mức trong PTSD biểu hiện qua việc cơ thể và tâm trí luôn ở trong trạng thái “báo động cao”. Người bệnh thường có phản ứng giật mình mạnh với những kích thích nhỏ nhất, như tiếng động bất ngờ hay sự chuyển động đột ngột. Họ có thể cảm thấy khó khăn trong việc tập trung vào công việc hay học tập, vì tâm trí liên tục quét tìm các mối đe dọa tiềm tàng trong môi trường xung quanh. Tình trạng như vậy còn có thể dẫn đến những cơn bùng phát cảm xúc không kiểm soát, từ lo lắng đến tức giận, làm ảnh hưởng đến các mối quan hệ cá nhân và nghề nghiệp.
Dấu hiệu nhận biết bệnh PTSD là gì?
2.4 Nhận Thức Và Tâm Trạng Tiêu Cực
Sự thay đổi trong nhận thức và tâm trạng là một phần không thể tách rời của PTSD, thể hiện qua cách người bệnh nhìn nhận bản thân, thế giới xung quanh. Họ có thể phát triển niềm tin tiêu cực sâu sắc về bản thân, như cảm giác vô giá trị hay tội lỗi không đáng có. Thế giới trong mắt họ có thể trở nên đáng sợ và không đáng tin cậy, dẫn đến việc mất đi khả năng tận hưởng những niềm vui đơn giản trong cuộc sống.
Nhiều người còn gặp khó khăn trong việc nhớ lại các chi tiết quan trọng của sự kiện sang chấn, tạo ra những khoảng trống trong ký ức mà tâm trí không thể hoặc không muốn lấp đầy.
Trải nghiệm trực tiếp là nguyên nhân phổ biến nhất gây ra PTSD, khi một người trực tiếp đối mặt với những sự kiện gây sang chấn nghiêm trọng bao gồm việc trải qua các tình huống nguy hiểm đe dọa đến tính mạng như tai nạn giao thông, thiên tai hoặc bị tấn công. Những trải nghiệm bạo lực như bị ngược đãi về thể chất, tinh thần hoặc tình dục cũng là những yếu tố quan trọng có thể dẫn đến PTSD.
Đặc biệt, các binh sĩ tham chiến thường phải đối mặt với nhiều tình huống nguy hiểm và chứng kiến những cảnh tượng đau thương, khiến họ trở thành một trong những nhóm có nguy cơ cao mắc PTSD.
3.2 Trải Nghiệm Gián Tiếp
PTSD không chỉ ảnh hưởng đến những người trực tiếp trải qua sang chấn mà còn có thể phát triển ở những người chứng kiến hoặc nghe về những sự kiện đau thương. Các nhân viên cứu hộ, bác sĩ cấp cứu và nhân viên y tế thường xuyên tiếp xúc với những tình huống khẩn cấp, các nạn nhân bị thương có nguy cơ cao phát triển PTSD thông qua trải nghiệm gián tiếp.
Ngoài ra, việc liên tục tiếp xúc với thông tin về các sự kiện sang chấn thông qua phương tiện truyền thông, đặc biệt là những hình ảnh và video về thiên tai, chiến tranh hoặc các vụ tấn công khủng bố, cũng có thể gây ra những phản ứng tâm lý tương tự như PTSD ở một số người nhạy cảm.
3.3 Di Truyền
Yếu tố di truyền đóng một vai trò quan trọng trong việc phát triển PTSD, mặc dù không phải là nguyên nhân trực tiếp. Nghiên cứu cho thấy một số người có thể mang gen khiến họ dễ bị tổn thương hơn trước các sang chấn tâm lý. Những người có tiền sử gia đình mắc các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu hoặc PTSD có thể có nguy cơ cao hơn trong việc phát triển PTSD sau khi trải qua sang chấn.
Bên cạnh đó, các yếu tố sinh học như sự khác biệt trong cấu trúc, chức năng não bộ, cùng với sự mất cân bằng của các chất dẫn truyền thần kinh cũng có thể ảnh hưởng đến khả năng phục hồi của một người sau sang chấn.
Các cảm xúc sau sang chấn thường qua đi sau một thời gian nhưng một số người có nguy cơ tiến triển thành PTSD. Những loại PTSD phổ biến là:
4.1 PTSD Không Phức Tạp
PTSD không phức tạp thường xuất hiện sau một sự kiện sang chấn đơn lẻ và rõ ràng, như một vụ tai nạn hay thảm họa thiên nhiên. Dạng PTSD này thường có các triệu chứng như hồi tưởng, ác mộng, phản ứng lo âu khi gặp các yếu tố gợi nhớ về sang chấn.
Người bệnh vẫn có thể duy trì được một số khía cạnh bình thường trong cuộc sống, có khả năng phục hồi tốt hơn khi được điều trị đúng cách. Tiên lượng điều trị cho dạng PTSD không phức tạp thường khả quan hơn so với các dạng khác, đặc biệt khi được can thiệp sớm và có sự hỗ trợ từ gia đình cùng chuyên gia tâm lý.
4.2 PTSD Phức Tạp (CPTSD)
PTSD phức tạp phát triển sau khi một người phải chịu đựng nhiều sang chấn kéo dài hoặc lặp đi lặp lại, thường liên quan đến bạo lực gia đình, lạm dụng trong thời thơ ấu hoặc tra tấn. Người mắc CPTSD không chỉ có các triệu chứng PTSD thông thường mà còn gặp khó khăn sâu sắc trong việc điều chỉnh cảm xúc, duy trì các mối quan hệ, phát triển lòng tự trọng.
Họ thường cảm thấy bị cô lập, vô giá trị, có thể phát triển những niềm tin tiêu cực sâu sắc về bản thân, thế giới. Việc điều trị CPTSD đòi hỏi một quá trình lâu dài và phức tạp hơn, thường cần kết hợp nhiều phương pháp trị liệu khác nhau.
4.3 PTSD Chậm Phát
PTSD chậm phát là một dạng đặc biệt khi các triệu chứng chỉ xuất hiện sau một thời gian dài kể từ khi xảy ra sự kiện sang chấn, có thể là nhiều tháng hoặc thậm chí nhiều năm. Trong giai đoạn này, người bệnh có thể sống bình thường mà không nhận thức được tác động của sang chấn, cho đến khi một sự kiện kích hoạt làm bùng phát các triệu chứng.
PTSD chậm phát thường khó nhận biết, chẩn đoán hơn. Vì khoảng cách thời gian giữa sang chấn, biểu hiện triệu chứng có thể khiến người bệnh và các chuyên gia khó kết nối giữa các triệu chứng hiện tại với sang chấn trong quá khứ.
4.4 PTSD Kèm Theo
PTSD kèm theo xuất hiện song song với các rối loạn tâm thần khác như trầm cảm, rối loạn lo âu, rối loạn sử dụng chất kích thích hoặc các vấn đề sức khỏe tâm thần khác. Sự kết hợp này làm cho việc chẩn đoán, điều trị trở nên phức tạp hơn, đòi hỏi một kế hoạch điều trị tổng thể, đa chiều.
Người bệnh có thể trải qua các triệu chứng nặng hơn và khó kiểm soát hơn do sự tương tác giữa các rối loạn. Việc điều trị đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều chuyên gia để đảm bảo tất cả các khía cạnh của tình trạng bệnh được quan tâm và xử lý một cách thích hợp.
Trẻ em và thanh thiếu niên dễ bị tổn thương trước các sang chấn tâm lý do bộ não đang phát triển, đặc biệt là những em từng bị bạo hành, bỏ rơi hoặc chứng kiến bạo lực gia đình. Những tổn thương như vậy có thể ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển tâm lý, cảm xúc của trẻ.
Nhân viên y tế, cứu hộ, lực lượng cứu hỏa thường xuyên phải đối mặt với những tình huống căng thẳng, nguy hiểm và đau thương. Việc liên tục chứng kiến cái chết, đau đớn, mất mát có thể tích tụ theo thời gian, dẫn đến PTSD.
Phụ nữ có xu hướng dễ mắc PTSD hơn nam giới, đặc biệt là những người từng trải qua bạo lực gia đình hoặc tấn công tình dục. Điều này liên quan đến cách xử lý stress, các yếu tố sinh học.
Cựu chiến binh thường gặp PTSD do những trải nghiệm khốc liệt trong chiến tranh, bao gồm việc đối mặt với nguy hiểm trực tiếp và chứng kiến những cảnh tượng đau thương.
Người có tiền sử gia đình mắc các rối loạn tâm thần và nạn nhân của thiên tai cũng có nguy cơ cao mắc PTSD, đặc biệt là những người thiếu hệ thống hỗ trợ xã hội hoặc có các chiến lược đối phó không hiệu quả.
Tần suất xuất hiện PTSD thường khác nhau giữa các nhóm dân số và phụ thuộc vào nhiều yếu tố.
Trung bình khoảng 6 – 8% người trưởng thành sẽ trải qua PTSD trong một thời điểm nào đó của cuộc đời. Tỷ lệ này cao hơn đáng kể ở các nhóm có nguy cơ cao. Cụ thể, khoảng 10 – 20% cựu chiến binh phát triển PTSD sau khi trở về từ vùng chiến sự.
Ở nhóm nạn nhân của bạo lực, tấn công tình dục, tỷ lệ mắc PTSD có thể lên đến 50%. Phụ nữ có nguy cơ mắc PTSD cao gấp hai lần so với nam giới, một phần do họ dễ trở thành nạn nhân của các loại bạo lực và lạm dụng.
Trong nhóm nhân viên y tế, cứu hộ, khoảng 15 – 25% có thể phát triển các triệu chứng PTSD do thường xuyên tiếp xúc với các tình huống khẩn cấp, sang chấn. Con số này có thể tăng cao trong các thời điểm khủng hoảng như đại dịch hay thảm họa tự nhiên.
Đối với trẻ em, thanh thiếu niên, tỷ lệ mắc PTSD dao động từ 3 – 15%, tùy thuộc vào loại sang chấn và môi trường sống. Trẻ em sống trong vùng chiến sự hoặc các khu vực thường xuyên xảy ra thiên tai có tỷ lệ mắc PTSD cao hơn.
7. Làm Sao Để Điều Trị PTSD?
PTSD là một tình trạng tâm lý nghiêm trọng, nhưng có thể điều trị được nếu áp dụng đúng phương pháp. Dưới đây là ba bước chính để điều trị PTSD:
Làm Sao Để Điều Trị PTSD?
7.1 Điều Trị Tâm Lý
Điều trị tâm lý đóng vai trò then chốt trong việc giúp người bệnh vượt qua PTSD. Phương pháp này tập trung vào việc giúp bệnh nhân đối mặt, xử lý các ký ức đau thương một cách an toàn. Thông qua các buổi trị liệu, chuyên gia sẽ hướng dẫn người bệnh phát triển các kỹ năng đối phó với stress, lo âu, học cách kiểm soát cảm xúc tiêu cực. Đặc biệt, liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) và liệu pháp phơi nhiễm đã chứng minh được hiệu quả trong việc giảm thiểu các triệu chứng PTSD.
7.2 Điều Trị Bằng Thuốc
Bên cạnh điều trị tâm lý, việc sử dụng thuốc cũng đóng vai trò quan trọng trong quá trình điều trị PTSD. Các loại thuốc chống trầm cảm như SSRI (thuốc ức chế tái hấp thu serotonin chọn lọc) thường được kê đơn để giúp kiểm soát các triệu chứng như lo âu, trầm cảm và khó ngủ.
Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể kê thêm thuốc chống lo âu hoặc thuốc ổn định tâm trạng để hỗ trợ điều trị. Tuy nhiên, việc sử dụng thuốc cần được theo dõi chặt chẽ và điều chỉnh phù hợp với từng người bệnh.
7.3 Các Phương Pháp Điều Trị Bổ Sung
Ngoài hai phương pháp chính trên, các phương pháp điều trị bổ sung cũng mang lại những tác động tích cực. Thiền định, yoga giúp người bệnh thư giãn, giảm căng thẳng, cải thiện khả năng tập trung. Liệu pháp nghệ thuật và âm nhạc tạo không gian an toàn để bệnh nhân thể hiện cảm xúc, xử lý các sang chấn.
Bên cạnh đó, việc tham gia các nhóm hỗ trợ giúp người bệnh chia sẻ trải nghiệm, học hỏi từ những người có hoàn cảnh tương tự và xây dựng mạng lưới hỗ trợ tinh thần.
8. Cách Phòng Tránh PTSD
Để phòng tránh PTSD một cách hiệu quả, trước hết cần xây dựng mạng lưới hỗ trợ vững chắc từ gia đình và bạn bè, đồng thời duy trì thói quen chia sẻ cảm xúc thường xuyên. Khi gặp biến cố, việc tìm kiếm sự trợ giúp từ chuyên gia tâm lý càng sớm càng tốt là điều quan trọng để ngăn ngừa phát triển thành PTSD.
Duy trì lối sống lành mạnh thông qua việc tập thể dục đều đặn, ngủ đủ giấc, ăn uống cân bằng, tránh sử dụng chất kích thích. Bên cạnh đó, việc thực hành các hoạt động thư giãn như yoga hay thiền định cũng góp phần tăng cường sức khỏe tinh thần, khả năng đối phó với stress.
Qua những phân tích trên, chúng ta đã có câu trả lời cho câu hỏi PTSD là gì, hiểu rõ hơn về căn bệnh tâm lý này. Mặc dù PTSD là một rối loạn phức tạp, nhưng với sự kết hợp giữa điều trị tâm lý, thuốc, các biện pháp bổ trợ, cùng sự hỗ trợ từ gia đình, xã hội, người bệnh hoàn toàn có thể vượt qua và xây dựng lại cuộc sống bình thường.
Câu hỏi thường gặp
1. PTSD Có Lây Lan Được Không?
Không, PTSD không phải bệnh truyền nhiễm. Tuy nhiên, những người thân thiết quá lâu với bệnh nhân có thể bị ảnh hưởng, phát triển các triệu chứng tương tự.
2. PTSD Có Thể Tự Khỏi Không?
PTSD không tự khỏi và cần được can thiệp, điều trị đúng cách. Nếu không, triệu chứng sẽ ngày càng nặng nề, gia tăng nguy cơ các vấn đề sức khỏe khác.
3.Trẻ Em Có Thể Mắc PTSD Không?
Có, trẻ em dễ mắc PTSD nếu trải qua các sự kiện đe dọa tính mạng hoặc chứng kiến cảnh kinh hoàng trong tuổi thơ. Tuy nhiên, các triệu chứng PTSD của chúng có thể khác người lớn.
4. PTSD Có Phải Là Trầm Cảm Không?
PTSD không phải là trầm cảm, nhưng hai tình trạng này có liên quan và thường đi kèm với nhau.
5. PTSD Có Nguy Hiểm Không?
PTSD là một tình trạng tâm lý nghiêm trọng, có thể gây nguy hiểm nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.
ngotinhtam597@gmail.com
