Trong quá trình tiếp nhận và xử lý thông tin, con người thường có niềm tin mù quáng vào những thông tin nhất quán với niềm tin, quan điểm của mình. Đây là hiện tượng confirmation bias. Vậy confirmation bias là gì? Nó có ảnh hưởng gì không? Cùng JobsGo đi tìm hiểu ngay nhé!
Confirmation hay còn gọi là thiên kiến xác nhận, là một khuynh hướng tâm lý khiến con người có xu hướng tìm kiếm, diễn giải và ưu tiên những thông tin phù hợp với niềm tin hoặc giả thuyết sẵn có của mình. Đồng thời, họ thường bỏ qua hoặc đánh giá thấp những bằng chứng trái ngược. Hiện tượng này có thể dẫn đến việc người ta củng cố những quan điểm hiện tại của mình, bất kể những quan điểm đó có chính xác hay không.
Confirmation bias là gì?
Một ví dụ điển hình để giải thích rõ cho khái niệm confirmation bias là gì có thể thấy trong lĩnh vực chính trị. Giả sử một cử tri ủng hộ mạnh mẽ một đảng phái nào đó. Người này có xu hướng tìm đọc những bài báo và xem những chương trình truyền hình có quan điểm tương đồng, đồng thời bỏ qua hoặc phủ nhận những thông tin không thuận lợi về đảng mà mình ủng hộ. Từ đó, niềm tin của họ vào đảng đó ngày càng mạnh mẽ, bất chấp có thể có những sự thật khách quan không ủng hộ quan điểm của mình.
2. Confirmation Bias Có Ảnh Hưởng Như Thế Nào?
Confirmation bias gây ra những ảnh hưởng đến quá trình ra quyết định và nhận thức của con người. Nó có thể dẫn đến việc đánh giá sai lệch thông tin, bỏ qua những bằng chứng quan trọng trái với quan điểm hiện tại, cuối cùng là đưa ra những kết luận không chính xác.
Trong môi trường làm việc, hiện tượng này cản trở sự đổi mới, hạn chế khả năng nhìn nhận vấn đề một cách toàn diện, có những quyết định kinh doanh kém hiệu quả hoặc thậm chí gây hại.
Ngoài ra, confirmation bias còn làm trầm trọng thêm nhận thức trong xã hội. Khi mọi người chỉ tìm kiếm thông tin phù hợp với quan điểm của mình, họ có xu hướng tạo ra những “bong bóng thông tin”, nơi họ chỉ tiếp xúc với những ý kiến tương đồng. Điều này dẫn đến sự chia rẽ sâu sắc trong các vấn đề xã hội, chính trị, làm suy yếu khả năng đối thoại và thấu hiểu giữa các nhóm có quan điểm khác nhau.
Ảnh hưởng của confirmation bias là gì?
3. Phân Loại Confirmation Bias
Theo trang simplypsychology.org, hiện nay có tới 3 loại confirmation bias khác nhau bao gồm:
3.1. Thiên Kiến Tìm Kiếm Thông Tin
Thiên kiến tìm kiếm thông tin là xu hướng con người chỉ tìm kiếm những thông tin ủng hộ quan điểm sẵn có của mình. Khi đối mặt với một vấn đề, thay vì tìm hiểu toàn diện, họ thường chỉ chú ý đến những dữ liệu phù hợp với niềm tin của bản thân. Điều này dẫn đến việc bỏ qua những thông tin trái chiều, khiến nhận thức của con người trở nên phiến diện và thiếu khách quan.
Ví dụ, một người tin vào thuyết âm mưu có xu hướng chỉ đọc những bài viết ủng hộ quan điểm của họ mà bỏ qua các nguồn thông tin khoa học chính thống.
3.2. Thiên Kiến Phân Tích
Thiên kiến phân tích là cách con người diễn giải thông tin theo hướng củng cố niềm tin có sẵn. Ngay cả khi đối mặt với dữ liệu trung lập hoặc mơ hồ, họ vô thức phân tích chúng theo cách ủng hộ quan điểm của mình. Từ đó họ sẽ đánh giá cao những bằng chứng phù hợp với niềm tin, trong khi hạ thấp giá trị của những thông tin trái ngược. Chẳng hạn, một nhà đầu tư có thể diễn giải một báo cáo tài chính mơ hồ theo hướng tích cực nếu họ đã có cảm tình với công ty đó từ trước.
3.3. Trí Nhớ Thiên Kiến
Trí nhớ thiên kiến là hiện tượng con người ghi nhớ và nhớ lại những thông tin phù hợp với niềm tin của mình tốt hơn. Não bộ thường ưu tiên lưu trữ những ký ức củng cố quan điểm sẵn có, trong khi dễ dàng quên đi những trải nghiệm mâu thuẫn. Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn, khiến niềm tin ban đầu ngày càng được củng cố mạnh mẽ hơn theo thời gian.
Ví dụ, một người hâm mộ bóng đá có thể nhớ rất rõ những trận đấu mà đội nhà chiến thắng, nhưng lại mau chóng quên đi những thất bại.
Phân Loại Confirmation Bias
4. Tại Sao Có Sự Xuất Hiện Của Confirmation Bias?
Confirmation bias xuất hiện bởi ba lý do sau:
4.1. Quá Trình Xử Lý Thông Tin
Từ góc độ tâm lý học, khoa học thần kinh, sự chọn lọc trong quá trình xử lý và lưu trữ thông tin của con người có liên quan mật thiết đến giới hạn năng lực nhận thức của não bộ. Cơ chế này phản ánh sự thích nghi của hệ thần kinh trước lượng dữ liệu khổng lồ. Trong bối cảnh đó, confirmation bias đóng vai trò như một cơ chế sàng lọc tự nhiên, giúp con người ưu tiên những thông tin được cho là quan trọng và phù hợp với kinh nghiệm cũng như niềm tin sẵn có. Đồng thời, nó cũng có xu hướng gạt bỏ những dữ liệu được xem là thừa thãi hoặc mâu thuẫn.
4.2. Bảo Vệ Lòng Tự Tôn
Lòng tự trọng của mỗi cá nhân có thể được hiểu như một bức tranh tự họa về bản thân, phản ánh cách họ muốn được nhìn nhận. Con người thường có xu hướng bảo vệ, duy trì hình ảnh này một cách mạnh mẽ, thông qua việc gắn bó với những niềm tin và quan điểm đã hình thành. Hệ quả là sự ưu tiên tìm kiếm, tiếp nhận những thông tin có tính chất củng cố cho các quan điểm sẵn có, thay vì cởi mở với những ý tưởng mới hoặc trái chiều.
Trong tâm lý học, nhà nghiên cứu Robert Cialdini đã đề xuất một khung lý thuyết gồm 6 nguyên tắc thuyết phục, trong đó có nguyên tắc “cam kết và nhất quán”. Nguyên tắc chỉ ra rằng sau khi đã công khai cam kết với một lập trường hay quan điểm nào đó, con người thường có xu hướng bảo vệ, duy trì niềm tin đó một cách kiên định. Động lực thường xuất phát từ mong muốn được xem là đáng tin cậy và nhất quán trong mắt người khác, cũng như trong nhận thức của chính bản thân họ. Từ đó, họ trở nên cứng nhắc trong quan điểm, khó chấp nhận những thông tin mâu thuẫn, ngay cả khi đối mặt với bằng chứng mới.
4.3. Giảm Thiểu Bất Hòa Nhận Thức
Mâu thuẫn nhận thức (cognitive dissonance) là thuật ngữ được dùng để mô tả trạng thái căng thẳng tâm lý khi một cá nhân đồng thời nắm giữ hai hoặc nhiều niềm tin, giá trị hay ý tưởng không tương thích với nhau. Tình trạng này thường gây ra cảm giác khó chịu và bất ổn trong tâm trí, thúc đẩy họ tìm cách giải quyết sự mâu thuẫn.
Nguyên nhân dẫn tới sự xuất hiện của confirmation bias là gì?
Khi đó, confirmation bias được xem như một cơ chế tự vệ tâm lý, giúp giảm thiểu mâu thuẫn nhận thức.
Ví dụ, khi một người cảm thấy lo lắng trước việc phải đi khám sức khỏe định kỳ, họ vô thức tìm kiếm và tập trung vào những thông tin tích cực về việc khám sức khỏe. Thông tin bao gồm các lợi ích của việc phát hiện bệnh sớm, tầm quan trọng của phòng bệnh hay những câu chuyện thành công về việc chữa trị kịp thời nhờ khám định kỳ. Bằng cách này, confirmation bias giúp xoa dịu nỗi lo âu, củng cố quyết định đi khám, đồng thời giảm thiểu sự mâu thuẫn giữa mong muốn bảo vệ sức khỏe, nỗi sợ phát hiện vấn đề sức khỏe.
5. Dấu Hiệu Nhận Biết Confirmation Bias Là Gì?
Nhận biết được những dấu hiệu của confirmation bias là bước đầu để giảm thiểu tác động của nó trong quá trình tư duy và ra quyết định của chúng ta. Dưới đây là những dấu hiệu chi tiết của confirmation bias:
Tìm kiếm thông tin một chiều: Khi con người nhận thấy mình chỉ tìm kiếm hoặc chú ý đến những thông tin ủng hộ quan điểm sẵn có, đồng thời bỏ qua hoặc phớt lờ các thông tin trái chiều, đó có thể là dấu hiệu của confirmation bias.
Phản ứng khác biệt với các loại thông tin: Thấy mình dễ dàng chấp nhận thông tin phù hợp với niềm tin mà không cần kiểm chứng kỹ lưỡng, trong khi lại đặt ra nhiều nghi vấn hoặc bác bỏ nhanh chóng những thông tin mâu thuẫn.
Diễn giải thông tin theo hướng có lợi: Khi đối mặt với thông tin mơ hồ hoặc đa nghĩa, nếu thường xuyên diễn giải chúng theo cách ủng hộ quan điểm của mình, đó có thể là biểu hiện của confirmation bias trong quá trình phân tích.
Nhớ chọn lọc: Con người dễ dàng nhớ và trích dẫn những sự kiện, dữ liệu ủng hộ quan điểm của mình, nhưng lại khó khăn trong việc nhớ lại những thông tin trái chiều đó.
Phản ứng phòng thủ trước ý kiến trái chiều: Con người cảm thấy khó chịu hoặc muốn phản bác ngay lập tức khi nghe những ý kiến khác với mình, mà không cân nhắc kỹ lưỡng.
Dấu hiệu nhận biết confirmation bias là gì?
6. Cách Thoát Khỏi Confirmation Bias
Ai cũng mong muốn bản thân sẽ có cái nhìn đa chiều hơn để tránh niềm tin mù quáng nhưng làm thế nào để có góc nhìn đa chiều? Dưới đây là 3 cách thoát khỏi confirmation bias:
6.1. Thay Đổi Suy Nghĩ Nội Tâm
Để tránh bị cuốn vào vòng xoáy thông tin một chiều trên các nền tảng mạng xã hội, con người cần chủ động mở rộng và đa dạng hóa nguồn thông tin của mình. Dưới đây là một số phương pháp giúp phá vỡ “bong bóng thông tin” và phát triển tư duy phản biện:
Tích cực tìm hiểu các quan điểm đối lập: Hãy chủ động tìm đọc những bài viết, nghiên cứu có góc nhìn khác biệt hoặc trái ngược với quan điểm hiện tại để có cái nhìn toàn diện hơn về vấn đề.
Đánh giá lại phương pháp tìm kiếm thông tin: Xem xét lại cách mình tìm kiếm và tiếp cận thông tin. Hãy tự hỏi liệu mình đã vô tình bỏ qua những nguồn thông tin quan trọng nào không? Có cách nào để tiếp cận vấn đề từ nhiều góc độ hơn không?
Kiểm tra độ tin cậy của nguồn thông tin: Đặt câu hỏi về độ đáng tin cậy của các bằng chứng đang sử dụng, bất kể chúng ủng hộ hay phản đối quan điểm của mình.
6.2. Cho Phép Bản Thân Được Sai
3 cách thoát khỏi confirmation bias
Sự cầu toàn và khao khát hoàn hảo có thể trở thành rào cản lớn trong quá trình phát triển cá nhân và mở rộng tư duy. Khi quá đề cao lòng tự trọng hoặc chịu áp lực phải luôn đúng đắn, con người dễ rơi vào tình trạng lo sợ mắc sai lầm, bám chặt vào những niềm tin cũ và từ chối đón nhận những ý tưởng mới. Tuy nhiên, nghịch lý là chính những sai lầm lại là nguồn học hỏi quý giá, giúp chúng ta trưởng thành và phát triển tư duy cởi mở hơn. Bằng cách chấp nhận khả năng mắc sai lầm như một phần tất yếu của quá trình học hỏi, con người có thể vượt qua nỗi sợ hãi, mở rộng tầm nhìn và tiếp thu được nhiều kiến thức đa dạng hơn, từ đó nâng cao khả năng tư duy phản biện, ra quyết định sáng suốt.
6.3. Kiểm Tra Niềm Tin
Một phương pháp hiệu quả để thoát khỏi confirmation bias là đưa niềm tin vào thử nghiệm thực tế trong đời sống hàng ngày. Trải nghiệm cá nhân và quan sát trực tiếp thường mang lại những bằng chứng thuyết phục hơn so với thông tin thu thập từ các nguồn gián tiếp.
Ví dụ, nếu muốn kiểm chứng một niềm tin phổ biến trong văn hóa, như sự tồn tại của nhân vật huyền thoại trong dịp lễ, con người có thể tự mình trải nghiệm bằng cách thức trắng đêm để quan sát. Hoặc nếu nghe nói về lợi ích sức khỏe của một loại đồ uống dinh dưỡng nào đó, cách tốt nhất là tự mình thử nghiệm trong một thời gian và theo dõi những thay đổi của cơ thể.
Thông qua bài viết tìm hiểu về confirmation bias là gì cũng như những ảnh hưởng của nó tới cuộc sống con người. JobsGO mong rằng bạn đọc sẽ có thêm nhiều thông tin thú vị giúp ích cho việc nhận thức trước khi ra quyết định.
Câu hỏi thường gặp
1. Confirmation Bias Có Ảnh Hưởng Khác Nhau Giữa Các Nền Văn Hóa Không?
Có. Confirmation bias ảnh hưởng có thể khác biệt giữa các nền văn hóa do sự khác nhau về giá trị, cấu trúc xã hội,...
2. Có Cách Nào Để Tận Dụng Confirmation Bias Một Cách Tích Cực Không?
Có, con người có thể tận dụng confirmation bias bằng cách: tạo động lực, xây dựng thói quen tích cực, xây dựng lòng tự tin và phát triển bản thân,...
Quỳnh Nguyễn
