Vị kỷ là gì? Phân biệt vị kỷ với ích kỷ và vị tha

Vị kỷ là một khái niệm thường được nhắc đến khi nói về lối sống và cách ứng xử của con người. Vị kỷ phản ánh việc đặt lợi ích cá nhân lên hàng đầu, đôi khi bỏ qua lợi ích tập thể. Hiểu rõ “vị kỷ là gì” giúp chúng ta nhìn nhận đúng đắn giữa việc chăm lo cho bản thân và duy trì sự hài hòa trong các mối quan hệ xã hội.

1. Vị kỷ là gì?

Vị kỷ hay chủ nghĩa vị kỷ là khái niệm chỉ cách sống hoặc suy nghĩ đặt lợi ích, nhu cầu và mong muốn của bản thân lên trên hết, ít quan tâm đến cảm nhận hay lợi ích của người khác. Người vị kỷ thường tập trung vào cái “tôi”, coi trọng quyền lợi cá nhân và tìm cách thỏa mãn bản thân trước khi nghĩ đến tập thể hay cộng đồng. Đây là một đặc điểm mang tính tâm lý – xã hội, có thể xuất hiện trong hành vi, lời nói hoặc quyết định của mỗi cá nhân.

Tuy nhiên, vị kỷ không phải lúc nào cũng mang nghĩa tiêu cực. Ở mức độ hợp lý, việc quan tâm đến bản thân giúp con người tự bảo vệ mình, đặt ra ranh giới và duy trì sự cân bằng trong cuộc sống. Nhưng nếu quá mức, vị kỷ dễ dẫn đến ích kỷ, thiếu sự đồng cảm và gây xung đột trong các mối quan hệ.

Vị kỷ cá nhân là gì?

2. Nguyên nhân hình thành lối sống vị kỷ là gì?

Lối sống vị kỷ thường là kết quả của sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố bẩm sinh và môi trường nuôi dưỡng. Cụ thể đó là:

• Yếu tố sinh học và bản năng: Con người có xu hướng tự nhiên ưu tiên nhu cầu sinh tồn và phúc lợi của bản thân trước tiên (bản năng tự bảo vệ), mà trong một số trường hợp có thể phát triển thành vị kỷ.
• Môi trường nuôi dưỡng và giáo dục: Việc được nuông chiều quá mức từ nhỏ, luôn được đáp ứng mọi yêu cầu mà không phải chia sẻ hay nhận trách nhiệm, có thể tạo ra kỳ vọng rằng bản thân luôn là trung tâm.
• Thiếu sự đồng cảm và khả năng nhìn nhận từ góc độ người khác: Thiếu cơ hội hoặc kỹ năng đặt mình vào vị trí người khác khiến cá nhân không nhận thức được tác động tiêu cực của hành vi vị kỷ lên người xung quanh.
• Trải nghiệm thiếu thốn và bất công trong quá khứ: Những người từng bị đối xử bất công, bị bỏ rơi, hoặc phải đấu tranh để sinh tồn có thể hình thành cơ chế “mình phải lo cho mình trước” như một cách tự vệ quá mức.
• Văn hóa và xã hội cạnh tranh: Trong những môi trường quá đề cao thành công cá nhân, tiền tài, và địa vị mà không chú trọng đến đạo đức hay trách nhiệm cộng đồng, vị kỷ có thể được xem là công cụ để đạt được mục tiêu.
• Hội chứng về tâm lý và tính cách: Một số rối loạn nhân cách (ví dụ: rối loạn nhân cách ái kỷ – Narcissistic Personality Disorder) hoặc các vấn đề tâm lý khác có thể khiến cá nhân có xu hướng tập trung thái quá vào bản thân.
• Nhận thức sai lệch về giá trị bản thân: Quan niệm rằng mình vượt trội hơn người khác, xứng đáng được hưởng những điều tốt đẹp hơn mà không cần nỗ lực hoặc quan tâm đến người khác cũng là nguyên nhân gây ra tính vị kỷ.

Vị kỷ hình thành do đâu?

3. Biểu hiện của người sống vị kỷ

Người sống vị kỷ thường thể hiện các hành vi, thái độ tập trung quá mức vào bản thân và lợi ích cá nhân, bao gồm:

• Ưu tiên lợi ích cá nhân lên trên hết: Luôn đặt nhu cầu, mong muốn và mục tiêu của bản thân lên trước lợi ích của tập thể, gia đình, hay người khác.
• Thiếu sự đồng cảm: Gặp khó khăn trong việc thấu hiểu hoặc chia sẻ cảm xúc của người khác, thường không quan tâm đến tác động của hành động mình lên người xung quanh.
• Thao túng và lợi dụng người khác: Sẵn sàng sử dụng người khác (thao túng cảm xúc, lợi dụng mối quan hệ) như một công cụ để đạt được mục tiêu cá nhân mà không quan tâm đến cảm xúc của họ.
• Khó khăn trong việc chia sẻ và hợp tác: Rất miễn cưỡng khi phải chia sẻ tài nguyên, công sức, hoặc quyền lợi, và thường muốn phần lớn công lao về mình ngay cả khi làm việc nhóm.
• Nhu cầu được công nhận và khen ngợi quá mức: Luôn tìm kiếm sự chú ý, tán dương, và kỳ vọng được đối xử đặc biệt, dễ cảm thấy bị xúc phạm hoặc tức giận nếu không được ghi nhận.
• Không sẵn lòng nhận lỗi hoặc chịu trách nhiệm: Thường đổ lỗi cho hoàn cảnh hoặc người khác khi có vấn đề xảy ra, khó thừa nhận sai sót của bản thân.
• Phớt lờ các quy tắc hoặc chuẩn mực đạo đức: Chỉ tuân theo quy tắc khi chúng có lợi cho bản thân, sẵn sàng bẻ cong hoặc bỏ qua nếu điều đó giúp họ đạt được mục đích.
• So sánh và cạnh tranh không lành mạnh: Luôn cố gắng chứng minh mình vượt trội hơn người khác, xem người khác như đối thủ và không thực lòng chúc mừng thành công của họ.

4. Ảnh hưởng của lối sống vị kỷ

Lối sống vị kỷ, mặc dù thường bị nhìn nhận tiêu cực, nhưng cũng có những khía cạnh ảnh hưởng tích cực đến cá nhân.

4.1. Ảnh hưởng tích cực

Vị kỷ ở mức độ cho phép có thể mang lại các lợi ích sau:

• Bảo vệ bản thân: Việc ưu tiên bản thân giúp cá nhân tự đặt ranh giới, tránh bị lợi dụng hoặc bị tổn thương. Đây là cơ chế tự bảo vệ cần thiết trong các tình huống khó khăn hoặc cạnh tranh.
• Động lực để đạt thành tích cao: Mong muốn vượt trội hơn người khác hoặc đạt được thành công cá nhân (một dạng của vị kỷ) có thể là động lực mạnh mẽ thúc đẩy sự nỗ lực, sáng tạo và sự phát triển chuyên môn.
• Sự độc lập và tự chủ: Người vị kỷ thường không phụ thuộc vào người khác để đạt được mục tiêu. Họ có xu hướng chủ động giải quyết vấn đề và tự chịu trách nhiệm cho cuộc sống của mình.
• Quản lý tài nguyên và năng lượng hiệu quả: Tập trung vào bản thân giúp cá nhân phân bổ thời gian, tài chính và năng lượng cho những việc thực sự quan trọng với họ, tránh lãng phí vào những việc không có ý nghĩa cá nhân.

4.2. Ảnh hưởng tiêu cực

Khi vị kỷ trở nên thái quá và thiếu sự đồng cảm, nó gây ra những hệ quả nghiêm trọng:

• Phá vỡ các mối quan hệ: Việc liên tục đặt mình lên trước người khác sẽ làm “xói mòn” lòng tin, gây ra sự oán giận, khiến các mối quan hệ gia đình, bạn bè hay đồng nghiệp trở nên căng thẳng và đổ vỡ.
• Cô lập xã hội và thiếu sự hỗ trợ: Hành vi vị kỷ khiến người khác né tránh và ít sẵn lòng hỗ trợ. Khi gặp khó khăn, cá nhân vị kỷ dễ rơi vào trạng thái cô độc vì họ đã không xây dựng được mạng lưới hỗ trợ tin cậy.
• Môi trường làm việc độc hại: Trong đội nhóm, người vị kỷ có thể cản trở sự hợp tác, thao túng thông tin, cướp công hoặc đổ lỗi cho người khác, tạo ra một không khí làm việc thiếu công bằng và căng thẳng.
• Thiếu phát triển cá nhân bền vững: Sự tập trung thái quá vào nhu cầu hiện tại của bản thân có thể khiến cá nhân bỏ qua những bài học từ phản hồi tiêu cực và không phát triển được khả năng đồng cảm.
• Rủi ro về đạo đức và pháp lý: Mong muốn đạt lợi ích cá nhân bằng mọi giá có thể dẫn đến việc vi phạm các chuẩn mực đạo đức hoặc thậm chí là pháp luật.

Vị kỷ tốt hay xấu? Ảnh hưởng của vị kỷ như thế nào?

5. Phân biệt vị kỷ với ích kỷ và vị tha

Vị kỷ và ích kỷ khác nhau thế nào? Vị kỷ với vị tha có liên quan đến nhau không? Để phân biệt rõ được 3 loại tính cách này, bạn hãy theo dõi bảng dưới đây:

Đặc điểm	Vị kỷ (Egoism)	Ích kỷ (Selfishness)	Vị tha (Altruism)
Bản chất	Hệ tư tưởng/triết lý về động lực hành động. Tin rằng mọi hành động nên và thực sự đều nhằm đạt lợi ích cá nhân.	Hành vi hoặc tính cách tiêu cực. Ưu tiên lợi ích cá nhân bất chấp gây hại hoặc phớt lờ nhu cầu người khác.	Hệ tư tưởng/hành vi ưu tiên lợi ích của người khác. Hành động vì người khác mà không mong đợi phần thưởng cá nhân.
Mục đích hành động	Tối đa hóa phúc lợi cá nhân một cách hợp lý (có thể bao gồm lợi ích lâu dài, danh tiếng, hoặc sự hài lòng về đạo đức).	Thỏa mãn nhu cầu cá nhân tức thời hoặc ngắn hạn, thường bằng cách chiếm đoạt tài nguyên.	Mang lại phúc lợi hoặc giảm bớt đau khổ cho người khác.
Thái độ với người khác	Có thể quan tâm đến người khác nếu việc đó phục vụ lợi ích hoặc danh tiếng của mình trong dài hạn.	Phớt lờ hoặc lợi dụng người khác.	Đồng cảm sâu sắc và ưu tiên nhu cầu của người khác.
Ảnh hưởng lên xã hội	Có thể dẫn đến sự thành công cá nhân, nhưng đôi khi tạo ra sự cạnh tranh lạnh lùng.	Gây ra căng thẳng, bất công và làm suy yếu các mối quan hệ.	Thúc đẩy sự hợp tác, xây dựng lòng tin và sự gắn kết cộng đồng.
Ví dụ	Một người làm từ thiện không phải vì tình thương, mà vì muốn xây dựng hình ảnh tốt và cảm thấy hài lòng về bản thân.	Một người giành lấy miếng ăn cuối cùng dù biết người khác đói, hoặc không chịu chia sẻ thông tin để đồng nghiệp thất bại.	Một người mạo hiểm tính mạng để cứu người lạ trong hỏa hoạn, không cần sự đền đáp.

6. Làm sao để kiểm soát tính vị kỷ?

Loại bỏ hoàn toàn tính vị kỷ có thể là một mục tiêu khó khăn, vì nó gắn liền với bản năng tự bảo vệ. Tuy nhiên, chúng ta hoàn toàn có thể quản lý, cân bằng nó để hướng tới lối sống hài hòa và vị tha hơn. Dưới đây là các phương pháp hiệu quả:

6.1. Tăng cường nhận thức bản thân và sự tỉnh thức

Việc đầu tiên để kiểm soát tính vị kỷ là phải thành thật thừa nhận rằng nó tồn tại và sẵn lòng thay đổi. Bạn cần thường xuyên quan sát và suy ngẫm về các hành vi của mình. Bạn hãy tự hỏi: “Trong tình huống vừa rồi, động lực thực sự của mình là gì? Mình có đang né tránh trách nhiệm, né tránh sự chia sẻ, hay đang muốn chiếm phần hơn không?”.

Nhận biết rõ ràng khi nào và tại sao tính vị kỷ xuất hiện giúp bạn xác định được gốc rễ của vấn đề (có thể là do áp lực, cạnh tranh, hoặc thiếu an toàn) và điều chỉnh hành vi trước khi nó gây ra hậu quả tiêu cực. Các kỹ thuật như thiền định, tỉnh thức cũng rất hữu ích để làm chậm lại quá trình suy nghĩ, cho phép bạn nhận ra những ý nghĩ vị kỷ nảy sinh và điều chỉnh chúng.

6.2. Phát triển khả năng đồng cảm

Đồng cảm là chìa khóa để phá vỡ bức tường vị kỷ. Để phát triển kỹ năng này, bạn hãy thực hành lắng nghe tích cực bằng cách loại bỏ sự phân tâm, tập trung hoàn toàn vào người nói, không ngắt lời, và chú ý đến cả ngôn ngữ cơ thể, cử chỉ của họ.

Quan trọng hơn, bạn hãy chủ động đặt mình vào vị trí của người khác để cố gắng hình dung cảm xúc, suy nghĩ, và khó khăn của họ. Việc này giúp bạn hiểu rằng thế giới không xoay quanh lợi ích của riêng bạn và thúc đẩy bạn hành động vì sự thấu hiểu.

Bạn cũng nên mở rộng tầm nhìn bằng cách trò chuyện và tò mò về những người có hoàn cảnh, quan điểm sống khác mình để giảm thiểu các thành kiến.

Phát triển khả năng đồng cảm là một cách để kiểm soát và dần loại bỏ tính vị kỷ

6.3. Thực hành vị tha và hợp tác

Để “chống lại” sự tập trung vào bản thân, bạn cần chủ động thực hiện các hành vi hướng ngoại và vị tha. Bạn hãy tìm kiếm cơ hội để chia sẻ nguồn lực, kiến thức, hay công sức một cách vô điều kiện, không chờ đợi sự đền đáp. Tham gia hoạt động tình nguyện hoặc các dự án cộng đồng là cách tuyệt vời để bạn trải nghiệm niềm vui của việc cho đi và thấy được lợi ích của việc làm việc chung vì mục tiêu lớn hơn bản thân.

Trong môi trường làm việc, bạn hãy xây dựng tinh thần hợp tác và hỗ trợ đồng nghiệp thành công. Khi có thể thực lòng chúc mừng và giúp đỡ người khác, bạn sẽ dần xây dựng được những đường dẫn thần kinh mới gắn liền với sự hài lòng của lòng vị tha, từ đó làm suy yếu thói quen tư duy vị kỷ.

Tóm lại, việc tìm hiểu vị kỷ là gì đã giúp chúng ta nhận ra nó là một khuynh hướng tâm lý phức tạp, vừa là bản năng tự bảo vệ, vừa là rào cản lớn nhất trong việc xây dựng các mối quan hệ. Thay vì loại bỏ hoàn toàn, chìa khóa nằm ở việc quản lý tính vị kỷ thông qua việc rèn luyện sự đồng cảm và vị tha. Chỉ khi đạt được sự cân bằng này, chúng ta mới có thể phát triển cá nhân bền vững và đóng góp tích cực cho cộng đồng. Theo dõi JobsGO để cập nhật những bí quyết phát triển bản thân bạn nhé.

Câu hỏi thường gặp

1. Vị kỷ có giống với chủ nghĩa cá nhân không?

Không. Vị kỷ ưu tiên lợi ích bản thân một cách cực đoan, còn chủ nghĩa cá nhân đề cao tự do cá nhân nhưng vẫn gắn với trách nhiệm xã hội.

2. Vị kỷ và ái kỷ khác nhau như thế nào?

Vị kỷ là xu hướng sống thiên về bản thân, trong khi ái kỷ là rối loạn nhân cách với tính tự đại và thiếu đồng cảm nghiêm trọng.

(Theo JobsGO - Nền tảng tìm việc làm, tuyển dụng, tạo CV xin việc)